काठमाण्डौंको युवा पुस्तामा मानसिक स्वास्थ्य समस्याको वृद्धि

काठमाडौँ । काठमाण्डौंमा युवा पुस्तामा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू अत्यधिक दरमा वृद्धि हुँदैछन् । शैक्षिक सफलता, करियर स्थिरता, र सामाजिक स्वीकृतिका बढ्दो मागसँगै धेरै युवा व्यक्तिहरू चिन्ता, तनाव र डिप्रेशनसँग जुधिरहेका छन् । जागरूकताको अभाव, सामाजिक कलङ्क, र मानसिक स्वास्थ्य स्रोतहरूको सीमित पहुँचले समस्यामा थप योगदान पु¥याउँछ । समस्याका मुख्य कारणहरूलाई बुझ्नु र प्रभावकारी समाधानहरू पत्ता लगाउनु भविष्यमा युवा पुस्ताका लागि स्वस्थ वातावरण सुनिश्चित गर्नका लागि महत्त्वपूर्ण छ ।

मानसिक स्वास्थ्य समस्याका प्रमुख कारणहरू

१. शैक्षिक दबाब र असफलताको डर

काठमाण्डौंका युवामा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको सबैभन्दा ठूलो कारण भनेको शैक्षिक क्षेत्रमा राम्रो प्रदर्शन गर्नको लागि अत्यधिक दबाब हो। धेरै विद्यार्थीहरूले आफ्ना अभिभावक र समाजिक अपेक्षाहरूको सामना गर्नुपर्छ जसले अत्यधिक तनाव र थकान उत्पन्न गर्दछ। असफलताको डरले आत्म–सम्मान घटाउँछ, आत्म–संशय उत्पन्न गर्दछ, र केही गम्भीर अवस्थामा आत्महत्याका विचारहरू आउन सक्छ। सीमित करियर अवसरहरूको लागि बढ्दो प्रतिस्पर्धाले यस चिन्तालाई थप बढाउँछ।

२. सामाजिक मिडियाको प्रभाव

सामाजिक मिडियाको वृद्धि ले सौन्दर्य, सफलता, र जीवनशैलीका लागि अस्वाभाविक मापदण्डहरू सिर्जना गरेको छ। युवा प्रायः प्रभावकारिता र सेलिब्रिटीहरूको सँग तुलना गर्छन् र ती मापदण्डहरू पूरा नगरेपछि असन्तुष्टि महसुस गर्छन्। “संपूर्ण“ जिउनका चित्रहरूको निरन्तर प्रदर्शनीले एक्लोपन, शरीरको चित्रको समस्याहरू र डिप्रेशन जस्ता भावना उत्पन्न गर्न सक्छ। साइबर बुल्लीङ र अनलाइन उत्पीडनले पनि तनावको स्तरलाई बढाउँछ।

३. आर्थिक र करियरको अनिश्चितता

नेपालको रोजगारी बजार बढ्दो प्रतिस्पर्धात्मक हुँदै गएको कारणले धेरै युवा व्यक्तिहरू आफ्नो भविष्यको बारेमा अनिश्चित महसुस गर्छन्। स्थिर रोजगारीको अवसरको कमी, आर्थिक असुरक्षा, र शीघ्र सफलता प्राप्त गर्ने दबाबले थप मानसिक तनाव उत्पन्न गर्दछ। धेरै युवा व्यक्तिहरू आफ्ना परिवारका अपेक्षाहरू पूरा गर्न नसक्ने र आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर बन्न नसक्ने डरले दीर्घकालीन चिन्ता र तनावको सामना गर्छन्।

४. कोभिड–१९ को प्रभाव

कोभिड–१९ महामारीले विशेषगरी युवा वर्गमा मानसिक स्वास्थ्यमा दीर्घकालिक असर पुर्यायो। शैक्षिक क्षेत्रको विघटन, सामाजिक एक्लोपन र भविष्यको बारेमा अनिश्चितता यसले एक्लोपन, चिन्ता र निराशाका भावना तीव्र बनायो। धेरै विद्यार्थीहरूले अनलाइन शिक्षासँग जुझिरहेका थिए भने अन्यहरूले रोजगारीका अवसरहरू गुमाएका थिए जसले थप आर्थिक र भावनात्मक तनाव सिर्जना ग¥यो।

५. पारिवारिक र सम्बन्धी समस्याहरू

पारिवारिक अपेक्षाहरू, पुस्तीय अन्तर र कडा समाजिक मान्यताले युवा मानसिक स्वास्थ्यमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछन्। धेरै युवा व्यक्तिहरू परम्परागत करियर मार्गहरूको अनुसरण गर्न वा व्यक्तिगत छनोटहरूलाई पछ्याउन दबाब महसुस गर्छन् जसले उनीहरूको आकांक्षासँग मेल खाँदैन। प्रेमसम्बन्धका समस्याहरू, हृदयविभाजन, विषाक्त मित्रता र भावनात्मक समर्थनको अभावले पनि मानसिक तनाव ल्याउन सक्छ।

६. आधुनिकता र पहिचानको संकट

जसरी काठमाण्डौं आधुनिकतामा रूपान्तरण हुँदै गइरहेको छ, युवा व्यक्तिहरूलाई सांस्कृतिक परिवर्तनको सामना गर्नुपर्दछ जसले कहिलेकाहीं पहिचानको संकट निम्त्याउँछ। परम्परागत नेपाली मूल्य र वैश्विक आदर्शहरू बीच सन्तुलन गर्नुले भ्रम र भावनात्मक अस्थिरता सिर्जना गर्छ। धेरैजसो व्यक्तिहरू परिवारका अपेक्षाहरू पूरा गर्न र व्यक्तिगत खुशीको पछ्याउने बीचमा चिथोलिएका अनुभव गर्छन् जसले तनाव र निराशा ल्याउँछ।

७. मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा जानकारी र कलङ्कको कमी

नेपालमा मानसिक स्वास्थ्य अझै पनि एक ट्याबू विषय हो। धेरै युवा व्यक्तिहरू पेशेवर मद्दत खोज्न हिचकिचाउँछन् किनकि उनीहरूलाई अन्य मानिसहरूले न्याय गर्ने डर हुन्छ। समाज प्रायः मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूलाई “कमजोरी“ वा “अत्यधिक सोच्ने“ रूपमा खारेज गर्छ, जसले व्यक्तिहरूलाई आवश्यक सहयोग लिनबाट रोक्दछ। यस कलङ्कले दीर्घकालीन पीडा सिर्जना गर्दछ र कहिलेकाहीं डिप्रेशन र चिन्ता विकारजस्ता समस्याहरूलाई झन बढाउँछ।

विशेषज्ञहरूको विचार

सृजना शेरचन (मनोचिकित्सक, ग्रेस फाउन्डेसन)

उनका अनुसार, युवा व्यक्तिहरूमा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू बढ्नका प्रमुख कारणहरूमा करियर तनाव, सम्बन्धी समस्याहरू, आर्थिक अस्थिरता, पारिवारिक समस्याहरू र सामाजिक तुलना समावेश छन्। उनले भन्नुभयो कि युवा व्यक्ति जीवनको यस्तो चरणमा छन् जहाँ हार्मोनल परिवर्तन, उच्च अपेक्षाहरू र भावनात्मक उतार–चढावले उनीहरूलाई मानसिक स्वास्थ्य समस्यामा थप संवेदनशील बनाउँछ। उनीहरूको अधीरता र तत्काल सफलताका लागि चाहना थप तनाव र निराशा पैदा गर्छ।

दिलीप श्रेष्ठ (मनोचिकित्सक, काउन्सलिङ्ग मनोविज्ञान नेपाल)

उनी मान्छन् कि काठमाण्डौंका युवामा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको वृद्धि पहिचान संकट, शैक्षिक दबाब, भविष्यको अनिश्चितता र सामाजिक मिडियाको प्रभावका कारण भएको हो। उनले आधुनिकताका प्रभाव, अस्वाभाविक समाजिक अपेक्षाहरू र युवा व्यक्तिहरूका लागि उचित मार्गदर्शनको अभावलाई पनि महत्त्वपूर्ण भनेका छन्।

सम्भावित समाधान र निवारण उपायहरू

१. खुला कुराकानी प्रोत्साहन गर्नु

मानसिक स्वास्थ्यको कलङ्क तोड्नका लागि परिवार, विद्यालय र समुदायमा खुला छलफलहरूको आवश्यकता छ। जहाँ युवा व्यक्तिहरू बिना कुनै न्यायको डरको आफ्ना विचार र समस्याहरू खुला रूपमा व्यक्त गर्न सक्छन्, त्यस्ता सुरक्षित स्थानहरूको सिर्जना गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।

२. मानसिक स्वास्थ्य शिक्षा प्रोत्साहन गर्नु

मानसिक स्वास्थ्य शिक्षालाई पाठ्यक्रममा समावेश गर्नु, कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नु, र युवा व्यक्तिहरूलाई मानसिक स्वास्थ्यको महत्त्वको बारेमा जनचेतना ल्याउनका लागि पहल गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ।

३. शैक्षिक दबाब घटाउनु

अभिभावक र शैक्षिक संस्थाहरूले केवल शैक्षिक उपलब्धिहरूको सट्टा समग्र विकासमा ध्यान दिनुपर्छ। विद्यार्थीलाई रचनात्मक र अतिरिक्त पाठ्यक्रम गतिविधिहरूको पछ्याउन प्रोत्साहित गर्नुले उनीहरूलाई तनाव मुक्त गर्न र स्वस्थ सन्तुलन राख्न मद्दत पुर्याउँछ।

४. सामाजिक मिडिया प्रयोगलाई नियमीत गर्नु

अभिभावक र शिक्षिकाहरूले युवा व्यक्तिहरूलाई जिम्मेवार सामाजिक मिडिया प्रयोगको बारेमा मार्गदर्शन गर्नु आवश्यक छ। डिजिटल डिटोक्सको प्रोत्साहन, वास्तविक जीवनका अन्तरक्रियाहरूको प्रवर्धन र सामाजिक तुलना द्वारा नकरात्मक प्रभावको बारेमा जनचेतना फैलाउनुले मानसिक तनाव घटाउन मद्दत पुर्याउँछ।

५. सल्लाहकार सेवाहरूको पहुँच प्रदान गर्नु

मानसिक स्वास्थ्य स्रोतहरू, जस्तै परामर्श केन्द्रहरू, हेल्पलाइनहरू र अनलाइन समर्थन समूहहरू, सजिलैसँग पहुँच योग्य बनाउनुपर्छ। विश्वविद्यालय र कार्यस्थलहरूले मानसिक स्वास्थ्यका लागि समर्पित परामर्शदाता नियुक्त गर्नुपर्छ जसले भावनात्मक समस्यामा रहेका व्यक्तिहरूलाई सहयोग गर्न सक्छन्।

६. स्वस्थ सान्दर्भिक उपायहरूको प्रोत्साहन गर्नु

ध्यान, ध्यान र शारीरिक अभ्यास जस्ता उपायहरू युवा व्यक्तिहरूलाई प्रभावकारी रूपमा तनाव व्यवस्थापन गर्न मद्दत पुर्याउन सक्छ। योग, खेलकुद र प्रकृति सँगको घुमफिरले मानसिक स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउन मद्दत गर्दछ।

७. बलियो समर्थन नेटवर्कको निर्माण गर्नु

परिवार, मित्र र संरक्षकहरूको बलियो समर्थन प्रणालीले ठूलो भिन्नता ल्याउन सक्छ। युवा व्यक्तिहरूलाई उनीहरूको समस्याबारे कुरा गर्न र आवश्यक पर्दा सहयोग माग्नको लागि प्रोत्साहित गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।

निष्कर्ष
युवा व्यक्तिहरूमा मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूलाई सम्बोधन गर्नु स्वस्थ र अधिक लचिलो पुस्ता निर्माण गर्नका लागि महत्त्वपूर्ण छ। शैक्षिक तनाव, सामाजिक मिडियाको दबाब, आर्थिक संघर्ष र पहिचान संकटजस्ता विभिन्न कारणहरूको बुझाइ प्राप्त गरेर समुदायहरूले युवा व्यक्तिहरूलाई समर्थन गर्नका लागि सक्रिय कदमहरू चाल्न सक्छन्।

जनचेतना वृद्धि गर्नु, मानसिक स्वास्थ्य स्रोतहरूको पहुँच उपलब्ध गराउनु, र खुला कुराकानीको प्रवर्धन गर्नु मानसिक स्वास्थ्यको कलङ्कलाई तोड्नका लागि महत्त्वपूर्ण छन्। यदि समाजले मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिने सहयोगी वातावरण सिर्जना गर्छ भने, हामी प्रत्येक युवा व्यक्तिलाई मूल्यवान, सुन्ने र सशक्त महसुस गराउन सक्छौं।

सानो तर अर्थपूर्ण कदमहरू चालेर हामी काठमाण्डौंका युवाहरूको लागि उज्जवल र मानसिक रूपमा स्वस्थ भविष्यको मार्ग प्रशस्त गर्न सक्छौं।